2001 yılından itibaren serbestleşme sürecine giren Türkiye elektrik piyasaları için önündeki örnekler, Kuzey Avrupa ülkeleri (Nordpool), Almanya ve Fransa (EEX-EPEX) ve Romanya (Opcom) gibi ülkelerde uygulanmakta olan piyasa modelleri.

Liberalleşmenin hız kazandığı 2000’lerin başından itibaren, şeffaflık ve serbesti sayesinde, gelişmiş ülkelerdeki enerji piyasaları, finans piyasalarında etkin bir rol oynamaya başlamış durumda. Öncelikle, enerji sektöründeki doğrudan yabancı yatırım miktarını artırmak kaydı ile, enerjide arz güvenliğini sağlamaya ve dışa bağımlılığı azaltmaya çalışmışlar. Enerji üretim kaynaklarının yurt içi üretimi de böylece çeşitlilik kazanmış.

1990’dan itibaren elektrik endüstrisini özelleştirmek kaydıyla, reform programını uygulayan ilk ülke İngiltere olmuştur. 2000’lerden itibaren ‘Yeni Elektrik Ticareti Düzenlemeleri’ni (NETA-New Electricity Trading Arrangements) gündeme alan İngiltere, ‘açık artırma usulü sayesinde yenilikçi bir finansal model ortaya koymaktadır.

Benzer zamanlarda, 1990 yılında İskandinav ülkelerinde de çıkan enerji yasası çıkarılmış; 1991 yılında elektrik enerjisi ticareti için karar alınarak, 1993 yılında serbest enerji piyasası kurulmuştur. Nordpool Spot adındaki bu piyasada, Finlandiya, İsveç, Norveç ve Danimarka’nın birçok kısmında elektrik enerjisi serbestçe alınıp, satılabilmekte. Örneğin, 1995 yılında yeni elektrik piyasası mevzuatı devreye alındığından beri, Finlandiya, enerji pazarlarında serbest işletme ve açık rekabete dayalı bir modeli uygulamakta. Aynı zamanda elektrik spot fiyatlarının, ortak elektrik borsasında saptandığı Kuzey Ülkeleri elektrik piyasasına da katılmış.

Avrupa enerji piyasalarının serbestleştirilmesi amacıyla 1996 yılında kurulan European Power Exchange (EPEX) Spot kuruluşu, 1998 yılında Almanya ve Avusturya’da, 2000 yılında ise Fransa’da faaliyet göstermeye başlamıştır. Kuruluş, 2001 yılından itibaren Powernext kuruluşu ile türev işlemler için de diğer Avrupa enerji borsaları ile işbirliği içindedir. 2002 yılında ise Leipzig merkezli European Energy Exchange (EEX), kuruluşu ile Frankfurt ve Leipzig borsalarının işbirliği faaliyete geçmiştir.

Türkiye, tüm bu gelişmeleri takiben, 2001 itibarı ile, kamunun yalnızca ‘düzenleyici’ görevini üstlenmesi gerektiğine karar vererek, EPDK’yı kurdu. TEAŞ yerini EÜAŞ, TEİAŞ ve TETAŞ’a bıraktı. EDAŞ’lar kendi üretim şirketlerinden %20’ye kadar elektrik alabiliyorlardı. 2004 yılında DUY (Dengeleme ve Uzlaştırma Yönetmeliği) fiyatlandırma metodolojisi ve ikili anlaşma uygulamaları başladı. Piyasa %30’lar oranında açık hale geldi. 2006 yılında dağıtım özelleştirmeleri yoluyla dikey entegrasyon mümkün kılındı. 2009’da DUY’da değişiklik yapılarak saatlik piyasaya geçildi. 2010’da, yalnızca ticaret yapan şirketler kuruldu, EDAŞ özelleştirmelerine devam edildi. 2011 yılına gelindiğinde, piyasa açıklığının %80’lere kadar ulaştığı belirtildi. Gün Öncesi Piyasası faaliyete girdi ve portföy dengelemesi başlatıldı. 2012’de özel sektörün sahip olduğu üretim kapasitesi kamu sektörünün sahip olduğu miktarı geçti. Elektrik dağıtım özelleştirilmelerinin yanısıra,  EÜAŞ’a bağlı elektrik üretim santrallerinin özel şirketlere devredilmesiyle enerji piyasasının liberalleşme yolculuğu sürdü. 2001 yılında 9 GWs/yıl olan serbest tüketici limiti, 2013’te 5,000 kWs/yıl oldu. 2015’te perakende piyasasının rekabete açılması planlanmakta ve serbest tüketici limitinin sıfırlanması hedeflenmekte. Böylece, tüm aboneler elektrik aldığı şirketi seçebilecek. Türkiye’de bugün piyasadaki elektriğin yüzde 30’luk bir kısmının Gün Öncesi Piyasasında veya Dengeleme Güç Piyasasında işlem görmekte.

Elektrik piyasalarındaki serbestleşme süreci başlı başına bir ‘iş modeli’ yenileşim sürecidir.

Daha ileride seyreden piyasalardan da örnek alınarak, yenileşimi daha da etkili kılabilmek için, yaratıcı ve yenilikçi cevaplar arayabileceğimiz birtakım sorularla bu süreçte dha neler yapılabilir konusuna perspektif açmak isterim:

  • Kaliteli enerjiyi uygun fiyattan verebilmek için başka ne gibi modelleri devreye alabiliriz?
  • Enerji üretim kaynaklarında çeşitliliği nasıl artırabiliriz?
  • Enerjide arz güvenliğini ne gibi seçeneklerle sağlayabiliriz?
  • Ticaretin serbestçe yapılabilmesi için altyapılarda ne gibi geliştirmeler yapabiliriz?
  • Enerji piyasalarındaki şeffaflığı nasıl artırabiliriz?
  • Enerjide dışa bağımlılığı hangi yollarla azaltabiliriz?
  • Piyasa fiyat ve bilgilerinin şeffaf ve ulaşılabilir olmasını sağlayacak platformları nasıl kurabiliriz?
  • Etik ticaret kurallarını nasıl koyabilir ve işler kılabiliriz?
  • Elektrik piyasalarına katılımı nasıl teşvik edebiliriz?
  • İşleme konulacak en doğru ürün portföyünü nasıl belirleyebiliriz?
  • Enerji borsası üyelerinin gerek spot, gerekse vadeli piyasada doğrudan işlem yapmasını nasıl sağlayabiliriz?
  • Alım satım kararlarını güçlendirmek için anlık bilgi akışını nasıl sağlayabiliriz?
  • Ne gibi teşvikler uygulayabiliriz?
  • Bölgesel serbest piyasaların kurulmasına nasıl öncülük edebiliriz?
  • Nasıl bölgesel enerji ticaret merkezi haline gelebiliriz?
  • …

 

Yayın: ICT Media Enerji, Ocak 2015